Idāni yaṃ vuttaṃ “Buddhaṃ saraṇagamanaṃ, gamakañca vibhāvaye” ti, tattha sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhādhigamaparibhāvitaṃ khandhasantānamupādāya, paññattito sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ vā saccābhisambodhimupādāya paññattito sattaviseso buddho. Yathāha –
“Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto, balesu ca vasībhāva”nti (mahāni· 192; cūḷani· pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi· ma· 1.161).
Ayaṃ tāva atthato buddhavibhāvanā.
byañjanato pana “Bujjhitāti buddho, bodhetāti buddho”ti evamādinā nayena veditabbo. Vuttañcetaṃ –
“Buddhoti kenaṭṭhena buddho? Bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho, sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, vikasitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupakkilesasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddho. Buddhoti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ, vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho”ti (mahāni· 192; cūḷani· pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi· ma· 1.162).
Ettha ca yathā loke avagantā avagatoti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānī ti buddho. Yathā paṇṇasosā vātā paṇṇasusāti vuccanti, evaṃ bodhetā pajāyā ti buddho. sabbaññutāya buddho ti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā buddhoti vuttaṃ hoti. sabbadassāvitāya buddho ti sabbadhammabodhanasamatthāya buddhiyā buddhoti vuttaṃ hoti. anaññaneyyatāya buddho ti aññena abodhito sayameva buddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. vikasitāya buddho ti nānāguṇavikasanato padumamiva vikasanaṭṭhena buddhoti vuttaṃ hoti. khīṇāsavasaṅkhātena buddho ti evamādīhi cittasaṅkocakaradhammapahānato niddākkhayavibuddho puriso viya sabbakilesaniddākkhayavibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. ekāyanamaggaṃ gatoti buddho ti buddhiyatthānaṃ gamanatthapariyāyato yathā maggaṃ gatopi puriso gatoti vuccati, evaṃ ekāyanamaggaṃ gatattāpi buddhoti vuccatīti dassetuṃ vuttaṃ. eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho ti na parehi buddhattā buddho, kintu sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddho ti buddhi buddhaṃ bodhoti pariyāyavacanametaṃ. Tattha yathā nīlarattaguṇayogato “Nīlo paṭo, ratto paṭo”ti vuccati, evaṃ buddhiguṇayogato buddhoti ñāpetuṃ vuttaṃ hoti. Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāma nti evamādi atthamanugatā ayaṃ paññattīti bodhanatthaṃ vuttanti evarūpena nayena sabbesaṃ padānaṃ buddhasaddassa sādhanasamattho attho veditabbo
(Buddhavibhāvanā)